روش کلی قلمکاری
آماده‌سازی و شستشوی اولیه پارچه
در ابتدای فرآیند، پارچه‌ها با هدف از بین بردن آهار و مواد اضافی شسته می‌شوند. برای این کار، پارچه‌ها به مدت پنج روز در آب رودخانه قرار می‌گیرند. پس از این مدت، یک سر پارچه گرفته شده و سر دیگر آن به سنگ کوبیده می‌شود تا مواد زائد کاملاً خارج شوند. این روش که به اصطلاح به آن “آبخور کردن” می‌گویند، یکی از مراحل ضروری تهیه پارچه است. در زمینه قلمکاری، رنگ‌آمیزی اولیه معمولاً در تناژ نخودی انجام شده و این کار با استفاده از پوست انار و هلیله صورت می‌گیرد. برخی دیگر ترجیح می‌دهند پارچه را سفید کنند؛ که در این حالت، پارچه‌ها روی زمین شنی پهن شده و با پاشیدن مداوم آب و تابش نور خورشید سفید می‌شوند. البته اگر قسمت‌هایی از طرح نیاز به رنگ زرد داشته باشد، زمینه نقش باید زرد و نه سفید باشد. پس از آماده شدن پارچه‌ها و برش دادن به ابعاد مختلف، از آنها برای تولید انواع محصولات قلمکار مانند پرده یا رومیزی استفاده می‌شود.
چاپ نقش بر روی پارچه
برای چاپ پارچه قلمکار، میزهای چوبی خاصی ساخته می‌شوند که استحکام بالایی دارند. سطح این میزها با پارچه‌های ضخیم پوشانده می‌شود تا هنگام ضربه زدن، جزئیات نقوش دقیقاً بر روی پارچه منتقل شوند. قلمکارساز با استفاده از قالب‌های چوبی که هرکدام برای یک رنگ مخصوص هستند، نقوش را روی پارچه منتقل می‌کند. ابتدا رنگ سیاه با استفاده از کتیرا آماده شده و با فشار دست قالب روی سطح پارچه تثبیت می‌شود. سپس نوبت به رنگ‌های دیگر مانند قرمز، آبی و زرد می‌رسد که هر کدام توسط یک نفر متخصص قالب‌زن اجرا می‌شود. نکته جالب این است که استادان قلمکار معمولاً از نوعی مچ‌بند چرمی یا پارچه‌ای استفاده می‌کنند تا فشار وارده به دست را کاهش دهند.
تثبیت رنگ
پس از اتمام چاپ نقوش، پارچه‌ها مجدداً شسته می‌شوند تا رنگ‌های اضافی آن حذف شوند. سپس فرآیند تثبیت رنگ آغاز می‌شود. برای این کار، محلولی شامل آب جوش، پوست انار ساییده شده و مغز روناس تهیه شده و پارچه‌ها در این محلول جوشانده می‌شوند. در این مرحله، رنگ‌ها تثبیت شده و جلوه واقعی خود را پیدا می‌کنند. در ادامه، بسته به نوع سفارش، پارچه‌ها یا برای سفیدگری آماده می‌شوند یا دوباره مراحل چاپ را طی می‌کنند تا سایر رنگ‌های مورد نیاز روی آنها اعمال شود. پارچه‌هایی که زمینه سفید نیاز دارند، وارد فرآیندی خاص شده و در نهایت تحت تابش آفتاب سفید می‌شوند.
مرحله نهایی
شستشو و آماده‌سازی برای بازار در انتهای کار، پارچه‌ها بار دیگر شسته شده و پس از خشک شدن در فضای باز، برای منگوله‌زنی یا ریشه‌تابی فرستاده می‌شوند. این مرحله، آخرین مرحله پیش از عرضه پارچه‌ها به بازار است.
انواع روش‌های قلمکاری
در گذشته، تکنیک‌های تولید پارچه‌های قلمکار را می‌توان در چهار دسته اصلی طبقه‌بندی کرد:
قلمکار معمولی:
این نوع که رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین شکل قلمکاری به شمار می‌رود، با استفاده از قالب انجام می‌شود. قلمکار معمولی شامل دو زیرمجموعه سیاه‌قلم و قلمکار قلمی است.
رنگ‌آمیزی الوان:
به دلیل افزایش هزینه‌ها و تأثیر آن بر قیمت نهایی محصول، تولید و استفاده از این شیوه کاهش یافته است
قلمکار زرنگار:
این نوع قلمکار در دوره صفویه برای سلاطین و درباریان تولید می‌شده است. در آن زمان طلا را در تیزاب حل کرده و به جای رنگ بر روی پارچه به کار می‌بردند. اما با گذشت زمان، گرانی طلا و کم‌دوامی این تکنیک باعث توقف تولید آن شد.
– قلمکار هندی: این نوع متاثر از نقوش و طرح‌های هندی است که توسط استادانی که در دوره قاجار به هند سفر کرده بودند، استفاده می‌شده است. امروزه قلمکار هندی کاملاً منسوخ شده است.
روش‌های قلمکارسازی امروز
در حال حاضر سه روش اصلی برای تولید قلمکار به کار گرفته می‌شود که هرکدام به صورت جداگانه یا در ترکیب با یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند:
روش اول به این صورت است که ، استادکار مهر (قالب) را به خمیر کتیرا یا موم آغشته کرده و روی پارچه فشار می‌دهد. سپس پارچه رنگ‌آمیزی می‌شود، اما بخش مهرخورده سفید باقی می‌ماند. پس از شستشوی مهر و اعمال رنگ‌های دیگر، طرح‌ها با ترکیب رنگ‌ها جلوه جالبی پیدا می‌کنند. این روش در ایران رایج بوده و همچنان به صورت محدود استفاده می‌شود.
در روش دوم، مهر مستقیماً بر روی پارچه زده می‌شود. هنگام رنگ‌آمیزی، رنگ به نواحی مورد مهر نفوذ کرده و ثابت می‌ماند؛ درحالی‌که با شستشوی پارچه، رنگ از سایر قسمت‌ها پاک می‌شود. این تکنیک همچنان از اهمیت بالایی برخوردار است و کاربرد دارد.
و در نهایت روش سوم شامل آغشته کردن مهر به رنگ و انتقال مستقیم طرح روی پارچه است. این شیوه متداول‌ترین روش قلمکاری محسوب می‌شود و هم با رنگ‌های طبیعی و هم مصنوعی انجام می‌گیرد.